1. Chuẩn bị hỏi cung
Chuẩn bị hỏi cung là giai đoạn trong đó điều tra viên tiến hành chuẩn bị những điều kiện về chiến thuật và kỹ thuật cần thiết, phục vụ cho hoạt động hỏi cung được tiến hành thuận lợi.
Hỏi cung bị can là một biện pháp điều tra phức tạp, hiệu quả của nó phụ thuộc nhiều vào công tác chuẩn bị của điều tra viên. Công tác chuẩn bị được tiến hành khoa học, chu đáo sẽ tạo điều kiện cho điều ưa viên chủ động, linh hoạt, sáng tạo lựa chọn và áp dụng những thủ thuật hỏi cung phù hợp trong từng tình huống cụ thể để thu thập iời khai của bị can một cách đầy đủ, chính xác và thuận lợi, không bị rơi vào tình thế bị động, lúng túng trước những diễn biến phức tạp của cuộc hỏi cung. Đặc biệt, trong những vụ án phức tạp, có nhiều bị can hoặc bị can có thái độ ngoan cố, từ chối khai báo hoặc khai báo gian dổi thì việc chuẩn bị chu đáo cho mỗi cuộc hỏi cung là một yêu cầu không thể thiếu.
Khi chuẩn bị hỏi cung, điều tra viên cần phải giải quyết tốt một số công việc cụ thể sau:
a. Nghiên cứu hồ sơ vụ án và các tài liệu khác có liên quan
Điều tra viên cần nghiên cứu kỹ những tài liệu, chứng cử đã thu thập được từ những biện pháp điều tra như khám nghiệm hiện trường, khám xét, lấy lời khai người làm chứng, người bị hại, trưng cầu giám định… Đồng thời, cần thu thập và nghiên cứu những tài liệu khác có liên quan đến hành vi phạm tội của bị can trước đó như trích lục tiền án, tiền sự, hồ sơ những vụ án do bị can gây ra trước đây và những tài liệu thu được từ những biện pháp trinh sát phản ánh mối quan hệ mang tính chất tội phạm của bị can, những biểu hiện nghi vấn của bị can trước, trong và sau khi vụ án xảy ra v.v..
Trong những trường hợp khi nội dung, tính chất của vụ án liên quan tới các lĩnh vực chuyên môn kỹ thuật, điều tra viên cần chuẩn bị cho mình những kiến thức cần thiết về cẳc chuyên ngành đó để tránh lúng túng khi sử dụng các thuật ngữ chuyên ngành và xác định chính xác phạm vi những vấn đề cụ thể cần làm rõ trong các vụ án này.
Trên cơ sở nghiên cứu hồ sơ vụ án và các tình hình khác liên quan, điều ưa viên phải xác định được những vấn đề cần phải làm rõ, cần phải thu thập bổ sung hay cần phải kiểm tra, xác minh lại đề sử dụng trong quá trình hỏi cung; những tài liệu, chứng cứ có thể sử dụng để đấu tranh với bị can, phương pháp và trình tự sử dụng chúng.
b. Nghiên cứu nhân thân của bị can
Việc nghiên cứu nhân thân của bị can cần xuất phát từ luận điểm về con người nói chung, nhân thân người phạm tội nói riêng. Điều tra viên cần thu thập tài liệu nhằm làm rõ những dấu hiệu đặc trưng của nhân thân bị can như các dấu hiệu xã hội – nhân khẩu (giới tính, tuổi, trình độ học vấn, nghề nghiệp, vai trò xã hội, hoàn cảnh gia đình…); các dấu hiệu đạo đức – tâm lý (thái độ của bị can đối với giá trị đạo đức xã hội khác nhau); các dấu hiệu pháp lý hình sự của bị can (động cơ, mục đích phạm tội, tiền án, tiền sự, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự…). Trên cơ sở đó lựa chọn và áp dụng các thủ thuật hỏi cung phù hợp.
Những tài liệu về nhân thân của bị can, điều tra viên có thể thu thập và nghiên cứu qua tàng thư hình sự, phiếu nhân sự, hồ sơ cán bộ, trích lục tiền án, tiền sự, phiếu xác minh v.v..
c. Lập kế hoạch hỏi cung
Trong mọi trường hợp, trước khi hỏi cung bị can, điều tra viên đều cần phải lập kế hoạch hỏi cung. Đối với những cuộc hỏi cung đơn giản hoặc khi thiếu thời gian chuẩn bị, điều tra viên có thể chỉ cần dự kiến kế hoạch hỏi cung trong tư duy của mình hay lập dưới dạng bản viết đơn giản trong đó liệt kê những câu hỏi sẽ được đưa ra khi hỏi cung bị can. Đối với những cuộc hỏi cung phức tạp, liên quan tới việc phải làm rõ một số lượng lớn tình tiết của vụ án, phải sử dụng nhiều tài liệu, chứng cứ để đấu tranh với bị can, nhất là những bị can không có thiện chí hợp tác với cơ quan điều tra để làm rõ vụ án, thì kế hoạch hỏi cung phải được lập dưới dạng bản viết. Trong kế hoạch hỏi cung thường bao gồm những nội dung cơ bản sau:
- Những vấn đề cần phải làm rõ trong quá trình hỏi cung.
Những vấn đề cần làm rõ trong quá trình hỏi cung bao gồm tất cả những tình tiết mà bị can biết, có liên quan tới vụ án. Khi xác định những vấn đề nêu trên, điều tra viên phải căn cứ vào quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về những vấn đề cần phải chứng minh trong vụ án hình sự được quy định tại Điều 85 của Bộ luật này. Ngoài ra, khi hỏi cung bị can là những người chưa thành niên phạm tội, điều tra viên còn phải thu thập các chứng cứ nhằm làm rõ những vấn đề khác được quy định ữong Điều 416 Bộ luật tố tụng hình sự.
Mặt khác, khi xác định những vấn đề cần phải làm rõ trong quá trình hỏi cung, điều tra viên phải đặt ra cho mình nhiệm vụ thu thập những tin tức, tài liệu để xác định vai trò, vị trí, mức độ phạm tội của các bị can khác trong vụ án (nếu có) và các tin tức, tài liệu phục vụ cho việc mở rộng hoạt động điều tra.
- Những tài liệu, chứng cứ đã thu thập được.
Trong kế hoạch hỏi cung, điều tra viên cần chỉ rõ những tài liệu, chứng cứ đã thu thập được về hành vi phạm tội của bị can qua việc áp dụng các biện pháp điều tra theo tố tụng hoặc các biện pháp nghiệp vụ trinh sát. Đồng thời, xác định những tài liệu, chứng cứ có thể đưa ra để đấu tranh với bị can, trình tự và phương pháp sử dụng chúng. Để tiện cho việc sử dụng những tài liệu, chứng cứ đó khi hỏi cung bị can, điều tra viên cần ghi rõ nguồn gốc của tài liệu, chứng cứ đó, số trang trong hồ sơ phản ánh chúng.
– Những câu hỏi cần đưa ra để bị can trả lời.
Trong giai đoạn chuẩn bị hỏi cung, điều ưa viên không thể xác định được một cách cụ thể tất cả những câu hỏi có thể cần phải đặt ra cho bị can khi hỏi cung. Vì vậy, trong bản kế hoạch hỏi cung, điều tra viên chỉ cần dự kiến những câu hỏi chủ yếu mà có thể dự tính trước được là cần thiết phải đưa ra cho bị can trả lời, hoặc những câu hỏi mà cơ sở của nó dựa trên những tài liệu cần giữ bí mật nguồn gốc cung cấp. Đồng thời, điều tra viên phải xác định trình tự của việc nêu các câu hỏi trong quá ưình hỏi cung và mối quan hệ của từng câu hỏi với những câu hỏi được đưa ra trước và sau nó.
Trong quá trình hỏi cung bị can, có thể sử dụng những loại câu hỏi sau:
+ Câu hỏi bổ sung lời khai
Đó là những câu hỏi được đặt ra cho bị can trả lời nhằm mục đích thu thập thêm những tài liệu bổ sung vào lời khai trước đọ của bị can, loại trừ những chỗ chưa đầy đủ trong lời khai hoặc nhằm mục đích cụ thể hóa lời khai đó.
+ Câu hỏi làm chính xác lời khai.
Đó cũng là những câu hỏi được đặt ra nhằm mục đích cụ thể hóa lời khai nhưng thường để chi tiết hóa, làm chính xác những tài liệu đã thu thập được.
+ Câu hỏi gợi nhớ lại.
Đó là những câu hỏi được đặt ra nhằm mục đích phục hồi lại trí nhớ của bị can, khơi dậy trong trí nhớ của bị can những mối liên tưởng khác nhau, nhờ đó bị can sẽ nhớ lại những tình tiết mà điều tra viên quan tâm làm rõ.
+ Câu hỏi kiểm tra.
Đó là những câu hỏi được đặt ra nhằm mục đích kiểm tra lời khai hoặc thu thập tài liệu để kiểm tra chính lời khai đó của bị can.
+ Câu hỏi vạch trần lời khai gian dối.
Đó là những câu hỏi được đặt ra nhằm mục đích vạch trần sự gian dối trong lời khai của bị can khi điều tra viên đã có cơ sở để khẳng định điều đó. Việc nêu ra những câu hỏi này thường gắn liền với việc đưa ra những chứng cứ đã được kiểm tra, xác minh và có giá trị bác bỏ những lời khai của bị can. Loại câu hỏi này gồm 2 phần: phần thứ nhất thông báo cho bị can biết về một chứng cứ cụ thể nào đó đã thu thập được; phần thứ hai chứa đựng yêu cầụ bị can giải thích chứng cứ đó hoặc tình tiết có liên quan tới nó.
Khi dự kiến những câụ hỏi để bị can trả lời trong quá trình hỏi cung, điều tra viên cần chú ý bảo đảm cho những câu hỏi đó phải rõ ràng, cụ thể và liên quan đến đối tượng của hoạt động hỏi cung.
Đặc biệt, cần bảo đảm tính lôgíc và có cơ sở của các cậu hỏi đó.
- Dự kiến chiến thuật hỏi cung.
Trên cơ sở những vấn đề cần làm rõ trong quá trình hỏi cung, những tài liệu, chứng cứ đã thu thập được, đặc điểm nhân thân của bị can… điều tra viên cần dự kiến chiến thuật hỏi cung phù hợp với từng tình huống có thể nảy sinh trong quá trình hỏi cung. Đồng thời, điều tra viên cần dự kiến những tài liệu, chứng cứ sẽ được sử dụng khi tiến hành hỏi cung, thời điểm sẽ đưa ra để đấu tranh với bị can, các biện pháp cần thiết để bảo đảm an toàn khi sử dụng những tài liệu, chứng cứ đó, nơi bảo quản chúng trước khi đưa ra sử dụng. Ngoài ra, điều tra viên cần dự kiến những biện pháp tác động tâm lý hoặc sử dụng mâu thuẫn khi hỏi cung bị can, các tình huống phức tạp có thể nảy sinh khi hỏi cung và các biện pháp giải quyết cụ thể, kế hoạch phối kết hợp với các lực lượng nghiệp vụ khác phục vụ hoạt động hỏi cung V.V..
- Lựa chọn thời gian và địa điểm tiến hành hỏi cung.
Điều 183 Bộ luật tố tụng hình sự quy định:
- Việc hỏi cung bị can phải do điều tra viên tiến hành ngay sau khỉ có quyết định khởi tố bị can…
- . Không hỏi cung vào ban đêm, trừ trường hợp không thể trì hoãn được, nhưng phải ghi rõ lý do vào biên bản…”.
Ngoài ra, thòi gian tiến hành hỏi cung còn được xác định dựa trên cơ sở cân nhắc đến tầm quan trọng của những thông tin mà theo nhận định của điều tra viên bị can biết được; vai trò, vị trí của bị can trong vụ án đó; mối quan hệ của bị can với các bị can khác trong vụ án cần phải hỏi cung để thu thập lời khai của họ. Việc lựa chọn thời gian hỏi cung còn phụ thuộc vào một số yếu tố khác như: Trình tự hỏi cung các bị can mà điều tra viên đã lựa chọn, tình trạng sức khỏe và những xúc động mà bị can trải qua trong thời điểm xảy ra vụ án. Nhìn chung, không nên hỏi cung bị can vào thời điểm họ đang trong trạng thái xúc động mạnh hoặc trầm uất trừ những trường hợp không thể trì hoãn.
Tùy trường hợp cụ thể, điều tra viên có thể tiến hành hỏi cung tại trụ sở cơ quan điều tra, trại tạm giam, bệnh viện hoặc nơi tiến hành các biện pháp điều tra. Không nên chọn địa điểm hỏi cung là chỗ ở của bị can. Địa điểm hỏi cung phải đáp ứng một số yêu cầu như có kích thước vừa phải, giản dị, kín đáo và chỗ ngồi của điều tra viên và bị can được sắp xếp hợp lý. Trong mọi trường hợp, điều tra viên cần cố gắng lựa chọn địa điểm hỏi cung là nơi thuận lợi cho việc tiến hành hoạt động này, có khả năng tác động tốt tới việc thiết lập sự tiếp xúc tâm lý giữa điều tra viên và bị can, không làm bị can bị phân tán tư tưởng khi hỏi cung và có khả năng giữ bí mật kết quả của hoạt động hỏi cung.
d. Chuẩn bị các phương tiện cần thiết cho cuộc hỏi cung
Điều tra viên cần chuẩn bị các phương tiện cần thiết cho cuộc hỏi cung như: mẫu biên bản hỏi cung bị can, giấy tờ, bút viết, máy ghi âm (trong trường hợp cần ghi âm cuộc hỏi cung), các phương tiện kỹ thuật khác và chuẩn bị phòng hỏi cung.
2. Tiến hành hỏi cung
Tiến hành hỏi cung là giai đoạn trong đó điều tra viên tiến hành thu thập lời khai của bị can về các tình tiết có liên quan đến vụ án mà bị can biết theo kế hoạch đã được chuẩn bị.
Thông thường, việc tiến hành hỏi cung bị can diễn ra qua các bước sau:
Bước 1: Giải quyết các thủ tục tố tụng cần thiết
Sau khi cho bị can vào phòng hỏi cụng và yêu cầu họ ngồi vào nơi quy định, điều tra viên tiến hành nhận dạng và kiểm tra căn cước của bị can, nếu xét thấy cần thiết. Sau đó, điều tra viên tự giới thiệu mình với bị can. Tiếp đó đọc quyết định khởi tố bị can, giải thích quyền và nghĩa vụ của bị can theo Điều 60 Bộ luật tố tụng hình sự (nếu là buổi hỏi cung lần đầu). Trong trường hợp có người bào chữa, người phiên dịch tham dự buổi hỏi cung, điều tra viên cần giải thích quyền và nghĩa vụ của họ theo các điều 72 và 70 Bộ luật tố tụng hình sự. Việc giải thích quyền và nghĩa vụ của những người này phải được ghi vào biên bản.
Bước 2: Thiết lập sự giao tiếp tâm lý giữa điều tra viên và bị can
Thiết lập sự tiếp xúc tâm lý giữa điều tra viên và bị can là việc tạo ra cho cuộc hỏi cung bầu không khí thuận lợi, trong đó bị can cảm nhận được sự tôn trọng đối với điều tra viên, hiểu được nhiệm vụ và trách nhiệm của điều tra viên, sự vô tư của điều tra viên khi hỏi cung và nhận thức được sự cần thiết phải giúp điều tra viên tìm ra sự thật của vụ án bằng những lời khai của mình.
Thiết lập sự tiếp xúc tâm lý giữa điều tra viên và bị can là một điều kiện quan trọng để hoạt động hỏi cung bị can đạt được mục đích đề ra. Vì vậy, nó cần được tiến hành trong tất cả các cuộc hỏi cung. Điều tra viên phải xác định những phương pháp cụ thể để thiết lập sự tiếp xúc tâm lý với các loại bị can khác nhau căn cứ vào đặc điểm nhân thân và thái độ khai báo của họ. Thông thường, trước khi hỏi cung bị can theo kế hoạch đã được vạch ra, điều tra viên thăm hỏi, giải thích, thuyết phục bị can nhằm tạo ra bầu không khí tôn trọng, hiểu biết, tin cậy lẫn nhau giữa điều tra viên và bị can. Thực tế cho thấy, quá trình thiết lập sự giao tiếp tâm lý giữa điều tra viên và bị can được bắt đầu ngay từ thời điểm điều tra viên gặp bị can. Do đó, từ thời điểm này, bằng lời nói và phong thái của mình, điều tra viên cần gây cho bị can những ấn tượng, suy nghĩ tốt về mình, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thiết lập quan hệ tôn trọng, hiểu biết lẫn nhau. Quá trình thiết lập sự tiếp xúc tâm lý giữa điều tra viên và bị can chịu sự tác động của điều kiện, hoàn cảnh của cuộc hỏi cung, nghệ thuật ứng xử của điều tra viên, khả năng tự chủ, âm thanh giọng nói và hình dáng bên ngoài của điều ưa viên… Tất cả những yếu tố đó cần được điều tra viên nắm vững và vận dụng sáng tạo vào trong hoạt động hỏi cung bị can.
Bước 3: Tiến hành hỏi cung bị can theo nội dung đã dự kiến trong bản kế hoạch hỏi cung
Sau kỉú thiết lập sự tiếp xúc tâm lỹ giữa điều ưa viên và bị can, điều tra viên hỏi bị can về quan hệ gia đình và lịch sử bản thân (trong lần hỏi cung đầu tiên). Sau đó, điều tra viên có thể yêu cầu bị can tự khai về hành vi phạm tội của mình theo tội danh được nêu trong quyết định khởi tố bị can. Sau khi bị can kết thúc lời khai, điều tra viên đặt ra những câu hỏi cho bị can trả lời theo nội dung đã được dự kiến trong bản kế hoạch hỏi cung. Việc lựa chọn những chiến thuật hỏi cung bị can phụ thuộc vào thái độ khai báo của bị can. Vì vậy, kế hoạch hỏi cung có thể có sự điều chỉnh cho phù hợp với diễn biến cụ thể của cuộc hỏi cung.
3. Kết thúc hỏi cung
Khi kết thúc hỏi cung, điều tra viên cần hoàn chỉnh biên bản hỏi cung bị can, đọc lại biên bản hỏi cung (hoặc cho bị can tự đọc) và yêu cầu bị can và những người tham gia vào quá trình hỏi cung ký vào biên bản. Việc lập và ký biên bản hỏi cung bị can phải tuân theo những quy định của Điều 184 Bộ luật tố tụng hình sự. Nếu việc hỏi cung bị can được ghi âm thì sau khi hỏi cung, phải phát lại để bị can và điều ưa viên cùng nghe. Biên bản phải ghi lại nội dung việc hỏi cung, bị can và điều tra viên cùng ký xác nhận.
