1- Phân loại cấu thành tội phạm cơ bản
Các CTTP của tất cả các tội phạm cụ thể đều là hình thức phản ánh trong luật hình sự nội dung của bốn yếu tố CTTP nhưng được xây dựng với những đặc điểm cấu trúc khác nhau.
Có CTTP chỉ mô tả hành vi khách quan có tính gây thiệt hại cho xã hội là dấu hiệu phản ánh yếu tố mặt khách quan của tội phạm như CTTP tội bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật (Điều 157 BLHS) nhưng cũng có CTTP mô tả cả hậu quả thiệt hại như CTTP tội vô ý gây thiệt hại nghiêm trọng đến tài sản (Điều 180 BLHS); có CTTP hoàn toàn không có dấu hiệu phản ánh nội dung của khách thể như CTTP tội che giấu tội phạm (Điều 389 BLHS) nhưng cũng có CTTP có dấu hiệu phản ánh toàn bộ hoặc một bộ phận của khách thể như CTTP tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản (Điều 174 BLHS). Bên cạnh những CTTP không có dấu hiệu mục đích phạm tội như CTTP tội vi phạm quy định về xuất cảnh, nhập cảnh (Điều 347 BLHS) cũng có những CTTP được phân biệt với những CTTP khác bởi dấu hiệu này như CTTP của các tội xâm phạm an ninh quốc gia. Căn cứ vào những đặc điểm cấu trúc khác nhau như vậy, có thể phân chia CTTP thành các loại CTTP khác nhau.
Dựa vào đặc điểm cấu trúc của các dấu hiệu thuộc mặt khách quan có thể chia CTTP thành CTTP vật chất và CTTP hình thức:
– CTTP vật chất là CTTP mà trong đó có các dấu hiệu thuộc mặt khách quan của tội phạm là hành vi khách quan và hậu quả thiệt hại do hành vi gây ra.(1) CTTP vật chất cũng có thể được định nghĩa ngắn gọn là CTTP mà trong đó có dấu hiệu hậu quả thiệt hại.
Xem thêm: Các nguyên tắc xác định trách nhiệm hình sự
Xem thêm: Ngành luật hình sự
– CTTP hình thức là CTTP mà trong đó có dấu hiệu thuộc mặt khách quan của tội phạm là hành vi khách quan mà không có dấu hiệu hậu quả thiệt hại. CTTP hình thức cũng có thể được định nghĩa ngắn gọn là CTTP mà trong đó không có dấu hiệu hậu quả thiệt hại.
Như vậy, điểm khác nhau giữa CTTP vật chất và CTTP hình thức ở chỗ dấu hiệu hậu quả thiệt hại được hay không được mô tả trong CTTP. Việc xác định tội phạm có CTTP vật chất hay có CTTP hình thức phải dựa vào quy định của luật, tránh sai lầm cho rằng nếu có hậu quả thiệt hại xảy ra thì tội phạm đang xem xét có CTTP vật chất hay ngược lại, nếu hành vi phạm tội chưa gây ra hậu quả thiệt hại thì tội có CTTP hình thức. Việc xây dựng CTTP cơ bản của tội phạm cụ thể là CTTP vật chất hay CTTP hình thức được dựa trên một số nguyên tắc chung sau
2- cấu thành tội phạm vật chất và cấu thành tội phạm hình thức
– Nếu riêng hành vi có tính gây thiệt hại cho xã hội đã thể hiện được đầy đủ tính nguy hiểm của tội phạm hoặc hậu quả của tội phạm là hậu quả khó xác định thì CTTP thường được xây dựng là CTTP hình thức.
– Nếu riêng hành vi có tính gây thiệt hại chưa thể hiện được hoặc chưa thể hiện được đầy đủ tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà đòi hỏi phải có cả hậu quả của tội phạm thì CTTP thường được xây dựng là CTTP vật chất.
Dựa vào đặc điểm cấu trúc của các dấu hiệu thuộc mặt khách quan của tội phạm, còn có thể phân loại CTTP thành loại CTTP thể được định nghĩa ngắn gọn là CTTP mà trong đó có dấu hiệu thứ ba – CTTP cắt xén như tên gọi hiện nay. Trong CTTP loại này, cũng giống như trong CTTP hình thức, chỉ có dấu hiệu hành vi mà không có dấu hiệu hậu quả. Nhưng khác với CTTP hình thức, dấu hiệu hành vi trong CTTP cắt xén không phải là hành vi cụ thể mà là “chuỗi” các hành vi không xác định hướng tới mục đích cụ thể. Để thể hiện “chuỗi” hành vi đó có thể sử dụng dấu hiệu “hoạt động”.[1] CTTP tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân (Điều 109 BLHS) là CTTP thuộc loại này. Trong CTTP của tội này, dấu hiệu hành vi “hoạt động” thành lập, “hoạt động” tham gia tổ chức có mục đích lật đổ chính quyền phản ánh hành vi khách quan là hành vi bất kỳ hướng tới việc thành lập hoặc tham gia tổ chức nhằm lật đổ chính quyền.[2] Trước BLHS năm 1985, luật hình sự Việt Nam chưa sử dụng dấu hiệu “hoạt động” mà sử dụng dấu hiệu “âm mưu”. Dấu hiệu này chưa chính xác vì “âm mưu” thường được hiểu không phải là hành vi mà thuộc về suy nghĩ chủ quan. Trong Từ điển tiếng Việt của Nxb. Khoa học xã hội, năm 1994 (tr. 436), hoạt động được giải thích là “Tiến hành những việc làm có quan hệ với nhau chặt chẽ nhằm một mục đích nhất định trong đời sống xã hội”.
