Quá trình phát triển của khoa học điều tra hình sự vào cuối thế kỷ XIX, trên cơ sở nghiên cứu và tổng kết thực tiễn của công tác điều tra tội phạm, ứng dụng sáng tạo các thành tựu của khoa học kỹ thuật phục vụ mục đích phát hiện, điều tra và phòng ngừa tội phạm, trên thế giới đã xuất hiện một môn khoa học pháp lý ứng dụng mới – khoa học điều tra hình sự. Thuật ngữ, “khoa học điều tra hình sự” xuất phát từ chữ La tinh: “Criminals” – có tính chất tội phạm hay có liên quan đến tội phạm.
Người sáng lập ra khoa học điều tra hình sự ở các nước tư bản là Gans Grosz (1847 – 1915). Công trình đầu tay của ông mang tên “Sách, chỉ dẫn đối với dự thấm viên, cảnh sát, hiến binh” được công bố vào năm 1893. Sau đó nó được đổi tên thành “Sách chỉ dẫn đối với dự thẩm viên tư pháp” (1899) và năm 1913 cuốn sách này được tái bản với tên “Hệ thống khoa học điều tra hình sự”. Nét đặc trưng của khoa học điều tra hình sự ở các nước tư bản là đi sâu nghiên cứu về kỹ thuật hình sự và việc ứng dụng các thành tựu của khoa học kỹ thuật, nhất là kỹ thuật vi tính, điều khiển học, toán học, y học, sinh vật học trong hoạt động điều tra và phòng ngừa tội phạm. Trước đây, ở các nước tư bản khoa học điều tra hình sự được đánh giá là khoa học kỹ thuật hay khoa học tự nhiên và kỹ thuật. Đó là quan điểm sai lầm về bản chất của khoa học điều tra hình sự, kìm hãm quá trình phát triển và phạm vi ứng dụng của nó vào thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm. Hiện nay, phần lớn các nhà khoa học điều ưa hình sự ở các nước tư bản cho rằng khoa học điều tra hình sự là khoa học pháp lý nhưng bên cạnh đó một số quan điểm lại khẳng định rằng khoa học điều tra hình sự mang tính trội về nghiệp vụ hoặc xếp nó vào hệ thống khoa học tự nhiên.
1- Cách mạng tháng Mười Nga
Sau Cách mạng tháng Mười Nga năm 1917, hệ thống xã hội chủ nghĩa ra đời và sự phát triển của khoa học điều tra hình sự ở các nước thuộc hệ thống này nói chung và đặc biệt ở đại diện tiêu biểu của nó là Liên Xô (cũ) nói riêng ngày càng đạt được nhiều thành tựu và tiến dần tới sự hoàn thiện. Những luận điểm tiến bộ của khoa học điều tra hình sự Xô viết có ảnh hưởng mạnh mẽ, tích cực đến việc xây dựng và hoàn thiện lý luận của khoa học điều tra hình sự Việt Nam sau này.
Xem thêm: vạch kẻ đường cho người đi bộ
Xem thêm: hệ thống của khoa học điều tra hình sự
2- Cách mạng tháng Tám
Ở Việt Nam, Cách mạng tháng Tám năm 1945 thắng lợi rực rỡ đã lập nên nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Đáp ứng đòi hỏi của thực tế đấu tranh chống thù trong, giặc ngoài, bảo vệ Nhà nước dân chủ cộng hòa non trẻ, khoa học điều tra hình sự Việt Nam đã ra đời và đến nay đã đạt được những thành tựu đáng kể. ở nước ta, quá trình hình thành và phát triển của khoa học điều tra hình sự diễn ra trong những điều kiện đặc biệt: một mặt tổng kết, tích tụ những tài liệu kinh nghiệm và phổ biến, ứng dụng những tài liệu kinh nghiệm đó vào trong thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm; mặt khác, khai thác và sử dụng có chọn lọc những thành tựu của khoa học điều tra hình sự của các nước khác mà chủ yếu là khoa học điều tra hình sự Xô – viết và Cộng hòa dân chủ Đức để phát triển và hoàn thiện hệ thống lý luận của mình. Vào cuối những năm 1960 đến đầu những năm 1970 ở Cục Cảnh sát nhân dân và các trường nghiệp vụ của Bộ Công an xuất hiện một số giáo trình, quy trình điều tra một số loại tội phạm cụ thể trong đó trình bày trình tự tiến hành một số biện pháp điều tra và phòng ngừa tội phạm. Sự ra đời của “Sổ tay công tác chấp pháp” (1976) và quy định về ‘Tổ chức công tác điều tra hiện trường” (1986) đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của lý luận khoa học điều tra hình sự ở nước ta. Đặc biệt, từ những năm 1980 cho đến nay Viện khoa học hình sự và các trường nghiệp vụ của Bộ Công an đã nghiên cứu, biên soạn được nhiều tài liệu chuyên ngành, bước đầu đáp ứng đòi hỏi của công tác nghiên cứu, giảng dạy và thực tiễn điều tra hình sự.
Tuy nhiên, từ thực tiễn phát triển của khoa học điều tra hình sự những năm qua có thể thấy rằng sự phát triển của nó còn chưa theo kịp đòi hỏi của công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Bên cạnh những thành tựu trong việc nghiên cứu về kỹ thuật hình sự và chiến thuật hình sự, bộ phận lý luận chung của khoa học điều tra hình sự và phương pháp điều ứa riêng đối với từng loại tội phạm còn chưa được đầu tư nghiên cứu ở mức độ thoả đáng. Vì vậy, trong thời gian tới ngoài việc tiếp tục hoàn thiện lý luận về khoa học hình sự theo hướng tạo ra khả năng ứng dụng những chỉ dẫn của nó vào thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm một cách có hiệu quả, phù hợp với đặc điểm của giai đoạn phát triển hiện nay của đất nước, cần quan tâm xây dựng và hoàn thiện hệ thống lý luận cơ bản của khoa học điều tra hình sự cũng như tổng kết thực tiễn điều tra hình sự ở Việt Nam, tham khảo kinh nghiệm điều tra của các nước tiên tiến trên thế giới để sớm hoàn thiện bộ phận phương pháp điều tra riêng đối với từng loại tội phạm. Điều này càng có ý nghĩa khi ở giai đoạn hiện nay, nhiều hành vi phạm tội mới đã được quy định trong Bộ luật hình sự năm 1999.
